Hữu thể- hướng-tới-sự chết

 Con người luôn khắc khoải tra vấn ý nghĩa sống. Nhưng đứng trước cái chết, mọi ý nghĩa trở nên vô nghĩa cho chính chủ thể tra vấn. Làm thế nào để con người can đảm đối diện với cái chết của mình để sống một đời ý nghĩa ? Bài viết nhỏ dựa trên suy tư về hữu thể hướng tới cái chết của Heidegger trong Hữu thể và thời gian với luận điểm chính : sự dấn mình vượt qua giằng co của hữu thế hướng tới cái chết chính là năng động sáng tạo giúp mở rộng ý nghĩa cho Dasein xét như một hữu tại thế. 

Dấn mình vào giằng co của hữu thể hướng tới cái chết

Đầu tiên, với Heidegger thế giới là thế giới ý nghĩa cho tôi, Dasein là kẻ đi tìm ý nghĩa cho hữu của mình. Vậy nên ý thức về cái chết cũng có nghĩa là ý thức về một thế giới không còn ý nghĩa. Điều đó tạo nên mối giằng co đầu tiên của Dasein, dang dỡ giữa ý nghĩa và vô nghĩa. Theo nghĩa đó, ý thức về sự vô lý của hữu thể bị quăng ném cũng chơi vơi không kém ý thức về cùng đích-cái chết, vốn là khả thể cuối cùng. Nguyên nhân là do chính cấu trúc cấu trúc bản thể học của Dasein, vốn là sự bận tâm đi tìm ý nghĩa, mở ra với tất cả các khả thể ; nhưng mặt khác kinh nghiệm của Dasein về cái chết của người khác cho thấy rằng cái chết là khả thể cuối cùng, là cái gì đó Dasein phải kinh nghiệm một mình, không liên quan với bất cứ điều gì, không bị vượt qua, chắc chắn và bất định, đúng hơn để thế giới ý nghĩa bỏ lại sau lưng.

Hơn thế, Dasein không chỉ ý thức về ý nghĩa nó còn hành động nên trong thực tế Dasein bị lôi kéo đi vào cõi người ta, trôi nổi trên bề mặt cái chết, sợ hãi trước cái chết để hiện hữu phi chân thực. Trong khi đó, ý thức mình là hữu thể hướng về sự chết kéo Dasein ý thức về mình như là hữu thể độc đáo, xem cái chết là chỗ dựa để mình sống, âu lo nhưng không sợ hãi, vốn là biểu hiện của hiện diện chân thực. Như thế không chỉ trên bình diện ý thức nhưng cả trong bình diện hành động Dasein kinh nghiệm sự xâu xé.

Mối giằng co sẽ kết thúc khi Dasein chấp nhận cái chết như là bản chất hiện hữu của mình, nghĩa là chấp nhận mình giới hạn trên cả bình diện ý thức lẫn hành động. Theo đó Dasein để cái chết vén mở như một khả thể, việc của Dasein là đến gần để hiểu nó, để khả thể trở nên lớn hơn (greater). Nếu cái chết là sự thành toàn cho thân phận của con người, thì việc hiểu nó (chứ không phải kiểm soát nó) chính là chìa khóa cho con người sống chân thực và trọn vẹn. 

Tuy vậy, trong đời sống hiện sinh, con người dường như chẳng thể siêu thoát nỗi giằng co của khi đối diện với cái chết, chẳng thể mở ra với giới hạn này với tất cả sự vô tư và tự do. Dĩ nhiên là có người chẳng bận tâm đi tìm ý nghĩa, nhưng người viết muốn đề cập đến những người quan tâm tra vấn ý nghĩa sống, những người chẳng tránh được cái lạnh lùng của hư vô. Cuộc sống vì thế giống như một bài toán đã có kết quả mà con người phải tìm cách diễn giải kết quả đó. Vậy đâu là cách đối diện với sự giằng co của Dasein ?

Mở ra chân trời ý nghĩa khi đón nhận sự giằng co 

Lập luận của người viết khi suy tư về Dasein của Heidegger là nếu đón nhận giới hạn đưa Dasein trở về chân thực với hiện hữu của mình, thì đón nhận sự giằng co của Dasein đưa Dasein trở lại chân thực với thế giới sống đầy ý nghĩa, vốn được kiến tạo bởi vật lộn với hiện thực. Nhưng đón nhận thôi thì vẫn luôn có nguy cơ biến thành kẻ đứng ngoài hiện hữu, Dasein muốn kín múc và xây dựng thế giới ý nghĩa riêng phải vượt qua giằng co này, nghĩa là can đảm chọn lối lối hiện hữu vượt qua những quy định ngoại tại để hiện hữu chân thực nhằm khẳng định cái hữu độc đáo của riêng mình.

Logic căn bản trong suy tư này là, giằng co không phải là một thái độ cần tránh nhưng là bản chất sáng tạo phát sinh ra ý nghĩa của đời sống, vượt qua giằng co có nghĩa là vươn lên để khẳng định cái hữu của mình, một cái hữu giới hạn. Một người sống ý nghĩa hơn chẳng phải là một người kinh nghiệm biết bao nỗi giằng xé nhưng không chịu khuất phục hay sao ? Kẻ nào dừng bước trước nghịch lý cái chết, kẻ ấy rơi vào một cuộc sống tầm thường.

Vượt qua giằng co là dấn mình vào phép biện chứng của sự vươn lên. Giằng co là trạng thái của Dasein khi gặp nghịch lý, nghịch lý thúc đẩy con người vươn lên, vươn lên lại đối diện với những kháng cự mới vì bản chất của Dasein là Ex-sistent, như thế Dasein được mời gọi vượt qua liên tục. Cho dầu cái đích của sự vươn lên là cái chết thì Dasein muốn sống trọn bản chất của mình, vốn không bao giờ được hài lòng với tồn tại-có đó của mình mà phải vượt qua. Bởi đơn giản, điều mà Dasein quan tâm là ý nghĩa chứ không phải là đơn thuần tồn tại. 

Tuy vậy, cho dầu có vượt qua giằng co đến đâu, thế giới ý nghĩa chỉ được hoàn tất khi con người tự mình vượt qua cái chết, vốn là một phần của Dasein. Có một vực thẳm giữa tiềm năng và hiện thực của Dasein xét như một hữu thể trọn vẹn (as a whole), vì thế đời sống là sự dang dở cho dầu có dấn bước tới đâu vào những mối giằng co hiện sinh để hiểu và sống cho có ý nghĩa. Đây là nơi mà huyền nhiệm sự chết cất tiếng nói quyết định. Trong bức tranh nổi tiếng của Paul Gauguin bàn về số phận con người, bên cạnh hình ảnh một người phụ nữ già ngồi âu sầu chuẩn bị cho cái chết ông vẽ thêm một con chim trắng và giải thích rằng nó thể hiện sự bất lực của ngôn ngữ. Như thể rằng, có điều không thể nói được về cái chết. Đó cũng chính là ưu tư của chính người viết, có điều không thể nói được về cái chết. Mọi suy tư về cái chết chỉ là loại suy.

Kết luận

Heidegger bằng cách phân tích bản chất của Dasein là hiện hữu hướng về cái chết đã phác họa cho con người một lối sống chân thực, đầy ý nghĩa. Nhưng để có thể mở ra với thế giới ý nghĩa, con người phải luôn luôn vượt qua giằng co để mở ra với ý nghĩa, vốn luôn ở phía trước. Nhưng kể cả khi luôn nỗ lực, thì cái chết vẫn luôn có gì khác để nói.

Biography

Martin Heidegger. Being and Time. Translated by John Macquarrie and Edward Robinson. Oxford : Blackwell Publishers Ltd, 1962